Gehuwde ouders mogen sinds 1 januari 1998 bij hun eerstgeboren kind kiezen voor de geslachtsnaam van de vader of de moeder. Het kiezen van de geslachtsnaam van de moeder gebeurt door middel van een gezamenlijke verklaring die de ouders afleggen aan een ambtenaar van de burgerlijke stand. Hij of zij maakt vervolgens een akte van naamskeuze op (als de ouders vóór de aangifte van de geboorte hun gezamenlijke keuze verklaren) of vermeldt de naamskeuze in de geboortakte (als de ouders ter gelegenheid van de aangifte van de geboorte hun gezamenlijke keuze verklaren). Als de ouders niet kiezen, krijgt het kind van rechtswege de naam van de vader.

Als het kind alleen in familierechtelijke betrekking tot de moeder staat, dan krijgt het kind de geslachtsnaam van de moeder. Als de vader het kind erkent, dan houdt het kind de geslachtsnaam van de moeder, tenzij de erkenner en de moeder tezamen kiezen voor de geslachtsnaam van de vader.

Een eenmaal gemaakte keuze geldt voor alle daarna geboren kinderen van dezelfde ouders.

Artikel 9 van boek 1 BW bepaalt dat personen die getrouwd zijn of getrouwd zijn geweest en vervolgens niet zijn hertrouwd of een geregistreerd partnerschap zijn aangegaan, en personen wier partnerschap geregistreerd is of geregistreerd is geweest en vervolgens niet zijn getrouwd of opnieuw een geregistreerd partnerschap zijn aangegaan de geslachtsnaam van hun echtgenoot of echtgenote mogen voeren. Officieel wordt de eigen geslachtsnaam behouden, maar de geslachtsnaam van de echtgenoot of echtgenote mag daarvoor in de plaats gevoerd of daaraan toegevoegd worden. Het was tot ver in de twintigste eeuw gebruikelijk dat vrouwen de naam van hun echtgenoot op deze manier aannamen. De oorspronkelijk geslachtsnaam van een getrouwde vrouw wordt vaak de meisjesnaam genoemd, maar het geslachtsneutrale "geboortenaam" is tegenwoordig correcter. De gewezen echtgenoot/echtgenote of gewezen partner kan na echtscheiding zonder afstammelingen of na beëindiging van het partnerschap op gegronde redenen de rechtbank verzoeken de vrouw of de man het recht te ontnemen zijn of haar geslachtsnaam te voeren.

In officiële documenten als notariële akten wordt altijd alleen de eigen geslachtsnaam gebruikt, zonder toevoeging van de geslachtsnaam van een eventuele echtgeno(o)t(e).

Mensen die hun geslachtsnaam wensen te wijzigen, kunnen hiertoe een verzoek indienen bij de koning, wiens taken in dezen worden waargenomen door de dienst Justis van het ministerie van Justitie. Om voor een geslachtsnaamwijziging in aanmerking te komen, moet het verzoek te vatten zijn onder de gronden als genoemd in het Besluit Geslachtsnaamwijziging. Redenen zijn bijvoorbeeld:


De legeskosten voor een achternaamswijziging bedragen (per 1 september 2011) €835. Wijziging geschiedt op grond van artikel 7 van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek (BW) bij Koninklijk Besluit, en wel het Besluit geslachtsnaamswijziging.

Bij naturalisatie kan een immigrant onder bepaalde voorwaarden een nieuwe Nederlandse geslachtsnaam kiezen, bijvoorbeeld omdat zijn naam moeilijk is uit te spreken of naar Nederlandse opvattingen onwelvoeglijk of bespottelijk is.

Minderjarigen

Veel verzoeken tot Naamswijziging van kinderen hangen samen met relatieproblemen van hun ouders. Na een relatiebreuk bestaat er bij de ouder die het eenhoofdig gezag heeft verkregen (meestal de moeder) soms de wens om het kind haar naam, of de naam van een nieuwe partner te geven. Ook kan het kind de achternaam van pleegouder(s) krijgen. Voor de andere ouder (meestal de vader), kan een dergelijk verzoek als een ontkenning van zijn vaderschap voelen.

De regels voor naamswijziging in dit soort situaties zijn in 1998 gewijzigd. In de nieuwe regels is de leeftijd van het kind doorslaggevend en moet zijn voldaan aan de verplichte verzorgingstermijn van 3 of 5 jaar. Voor een kind onder de 12 jaar is wijziging zonder instemming van de andere ouder zeer moeilijk; in deze situatie kan de wijziging alleen worden toegewezen als:


Voor een kind boven de 12 jaar moet het kind zelf instemmen met het verzoek en wordt het verzoek in principe toegewezen als het kind dat zelf ook wil, ook tegen de wens van de andere ouder in (die geen gezag heeft).

In nieuw samengestelde gezinnen kan men opteren om de achternaam van de (nieuwe) vader toe te passen op de gemeenschappelijke kinderen. Daartoe geldt een regeling die vergelijkbaar is met adoptie door de nieuwe vader.

Ook kan de achternaam gewijzigd worden als de kinderen (van dezelfde ouders) door internationaal privaatrecht verschillende achternamen hebben, bijvoorbeeld doordat ze in verschillende landen zijn geboren. Of als een kind een dubbele nationaliteit heeft en het kind volgens het recht van dat land een andere achternaam heeft. Wel moeten alle kinderen uit het gezin dezelfde achternaam dragen. Er is in deze gevallen geen sprake van een vereiste verzorgingstermijn.

Sommige families hebben een zogenaamde samengestelde geslachtsnaam, of 'dubbele' naam. Bij een adellijke familie verwijst de tweede gedeelte vaak naar de streek of landgoederen waar de familie vandaan kwam respectievelijk in haar bezit had. Soms werd er per familietak een ander landgoed aangegeven, bijvoorbeeld bij de familie Bentinck, die de geslachten Bentinck tot Buckhorst en Bentinck van Schoonheten kent. Dragers van zo'n dubbele naam worden vaak aangesproken met alleen de eerste naam (met weglating van de verwijzing van de streek of landgoederen).

Veel dubbele namen van (meestal) niet-adellijke families zijn in de 19e eeuw via een alternatieve route ontstaan. Een moedersnaam is dan doorgegeven als voornaam door inadequaat handelen van de burgerlijke stand en/of onduidelijkheid van de geboorteakte, waarin geen duidelijk onderscheid gemaakt werd tussen voor- en geslachtsnaam. Veelal was dit een manier voor de sociale upperclass om de naam van de moeder aan een kind mee te geven. Dat kon niet als tweede achternaam, maar was als extra voornaam wel toegestaan. De voornaam werd dan later ten onrechte (omdat geen toestemming werd gevraagd) als dubbele geslachtsnaam gevoerd. De familie Fentener van Vlissingen heette bijvoorbeeld in de 18e eeuw nog Van Vlissingen. De in 1794 geboren zoon van Cornelis van Vlissingen en Maria Fentener, genaamd Pieter, kreeg als tweede voornaam 'Fentener', en deze dubbele naam werd vervolgens door nazaten van Pieter als geslachtsnaam gevoerd. Volgens het Meertens Instituut


Het is nog steeds mogelijk om via een geslachtsnaamswijziging (via het Kabinet van de Koning) bij het uitsterven van een familietak van moederszijde deze naam toe te voegen aan de familienaam. Het is mogelijk om op deze wijze een lange reeks van namen te krijgen.

Het Nederlandse namenrecht houdt geen rekening met buitenlandse tradities en grammatica. De achternaam volgens het Nederlandse namenrecht is altijd identiek (dus zonder aangepaste woorduitgangen) aan de achternaam van de moeder of die van de vader. Zo botst het namenrecht met de Russische traditie voor achternamen voor in Nederland geboren kinderen. In de IJslandse namentraditie worden geen geslachtsnamen gebruikt, maar wordt men naar de vader genoemd. Zo heet de zoon van Einar Pétursson bijvoorbeeld Magnús Einarson ('Magnus, zoon van Einar') en diens dochter Sigríður Einarsdóttir ('Sigrid, dochter van Einar').