Aan welke eisen moeten overheidsorganisaties voldoen? Welke bevoegdheden hebben zij? Wie bepaalt of een vergunning of uitkering wordt toegekend? Of welke regels er gelden voor ruimtelijke ordening? Deze vragen zijn onderdeel van het staatsrecht en bestuursrecht. Hierin zijn de fundamenten voor de rechtsstaat vastgelegd.

Het staatsrecht stelt vast hoe de overheid is georganiseerd. Zo is omschreven aan welke eisen ambten en organen moeten voldoen en welke bevoegdheden zij hebben. In het bestuursrecht staat aan welke regels de overheid zich moet houden bij het nemen van besluiten. Die besluiten kunnen gaan over sociale zekerheid, ruimtelijke ordening, milieu, vreemdelingenzaken of belastingen. Het bestuursrecht bepaalt ook wat personen of organisaties moeten doen wanneer zij het niet eens zijn met een besluit van de overheid.

Bestuursrecht

De minister van Veiligheid en Justitie is de eerste ondertekenaar van de algemene wet bestuursrecht. Hierin zijn de algemeen geldende regels zijn vastgelegd over de manier waarop de overheid besluiten moet nemen. Ook bepaalt de wet welke mogelijkheden burgers en bedrijven hebben als ze het niet eens zijn met een genomen besluit dat hen aangaat.

De algemene regels in de Algemene wet bestuursrecht hebben betekenis voor alle bestuursrechtelijke wetten. Voorbeelden op het terrein van Veiligheid en Justitie zijn de Wet administratiefrechtelijke handhaving verkeersvoorschriften (de zogenoemde Wet Mulder), de Wet wapens en munitie en de Wet op de kansspelen.

Immigratie

De minister van Veiligheid en Justitie is verantwoordelijk voor het vreemdelingenbeleid. De Vreemdelingenwet 2000 is de basis voor het beleid. Deze moet voldoen aan de eisen van nationale en internationale regelgeving (onder andere Verdrag van Schengen).

Veiligheid

De minister van Veiligheid en Justitie is de eerste ondertekenaar van de Politiewet 1993, waarin het politiebestel is neergelegd. Daarmee is de minister mede verantwoordelijk voor aanpassingen in het bestel die aansluiten bij de relevante maatschappelijke ontwikkelingen in de politiezorg. Veiligheid en Justitie is ook verantwoordelijk voor de (regelgeving voor) politiezorg op nationaal en internationaal niveau. Europese regels zijn vastgesteld door Europol.

Rechtspleging

Een goede rechtspleging is van groot belang voor de rechtsstaat. De rechterlijke organisatie, de toedeling van rechtsmacht, het stelsel van rechtsmiddelen, de beheers- en bestuursstructuur van de rechterlijke macht en de rechtspositie van rechterlijke ambtenaren zijn hierin vastgelegd. De wetgeving bestaat uit zowel institutionele als rechtspositionele regelgeving. De wetgeving voor juridische beroepen (advocaten, notarissen, gerechtsdeurwaarders) en rechtsbijstand heeft raakvlakken met rechtspleging.

Privacy en grondrechten

Bij Veiligheid en Justitie is veel kennis aanwezig over grondrechten , regels inzake de bescherming van de persoonlijke levenssfeer (privacy) en de bescherming van persoonsgegevens. Veiligheid en Justitie is betrokken bij de totstandkoming van internationale regelgeving (zoals de EG privacy-richtlijn) en nationale regelgeving op dit gebied (zoals de Wet bescherming persoonsgegevens). Het ministerie is mede verantwoordelijk voor de afstemming met het College bescherming persoonsgevens.

Mensenrechten

Veiligheid en Justitie is verantwoordelijk voor de behandeling van klachten die bij de internationale mensenrechteninstanties worden ingediend en die betrekking hebben op Veiligheid en Justitie-aangelegenheden. Het ministerie coördineert de periodieke rapportages waartoe Nederland zich verplicht heeft in het kader van de mensenrechtenverdragen. Daarnaast is Veiligheid en Justitie betrokken bij de ontwikkeling van de internationale normstelling op het gebied van de rechten van de mens en adviseert bij voorgenomen wet- en regelgeving en nieuw beleid over aspecten die de mensenrechten raken.