Er wordt een onderscheid gemaakt tussen enerzijds aanhouding op heterdaad en anderzijds aanhouding buiten heterdaad. Onder ontdekking op heterdaad wordt verstaan: 'wanneer het strafbare feit ontdekt wordt, terwijl het begaan wordt of terstond nadat het begaan werd' ex art. 128, lid 1 Sv. Dit onderscheid is voor de strafrechtelijke praktijk van belang omdat het bepaalt in welk geval wie bij welke strafbare feiten bevoegd is om de verdachte aan te houden. Een heterdaadsituatie reikt de meest extensieve bevoegdheden aan om een verdachte aan te houden. Art. 53 Sv, lid 1 zegt daarover: "in geval van ontdekking op heterdaad is een ieder bevoegd de verdachte aan te houden." Indien dus een strafbaar feit wordt ontdekt door een burger, wanneer dit gaande is of zeer kort geleden heeft plaatsgevonden, dan is een burger bevoegd om de verdachte aan te houden. Voorwaarde is dat de burger die de verdachte heeft aangehouden, de verdachte onverwijld aflevert aan een opsporingsambtenaar.

Buiten heterdaadsituaties zijn alleen opsporingsambtenaren bevoegd om een verdachte aan te houden. Rechtmatige burgeraanhoudingen zijn in deze gevallen dus te allen tijde uitgesloten. Naast de vraag wie de Verdachte in dergelijke gevallen mag aanhouden is ook de vraag van belang voor welke strafbare feiten een aanhouding mag geschieden. In art. 54 Sv komt naar voren dat buiten heterdaadsituaties alleen in die gevallen een aanhouding mag geschieden, ten aanzien van strafbare feiten waarvoor voorlopige hechtenis is toegelaten. Behoudens uitzonderingen kan als stelregel worden genomen: alle misdrijven waarop naar wettelijke omschrijving gevangenisstraf van vier jaar of meer is gesteld.

Niet iedereen die aangehouden wordt laat zich rustig meevoeren. Bij veel arrestaties verzet de verdachte zich heftig. Hierbij kan hij zichzelf, de agenten en andere aanwezigen in gevaar brengen. Hiervoor zijn regels opgesteld.

Burgerarrest is het aanhouden van de verdachte van een strafbaar feit door een gewone burger (en niet door een politieagent of een andere wetshandhaver als onderdeel van zijn of haar taken). Het hangt van de wetgeving van een land af voor welke feiten en onder welke omstandigheden een gewone burger iemand mag aanhouden, en wat hij of zij daarbij wel en niet mag doen (gebruik van geweld, opsluiten van de verdachte, etc.)

Volgens artikel 53 uit het Wetboek van Strafvordering en artikel 73 uit het Wetboek van Strafvordering BES heeft iedereen in Nederland het recht om een persoon onder bepaalde omstandigheden aan te houden.

Rechten

Burgers die een persoon die een misdaad of een overtreding begaat op heterdaad betrappen, mogen deze persoon aanhouden zonder daarbij onnodig geweld of wapens te gebruiken. Als niet aan die voorwaarde wordt voldaan, dan maken zij zich schuldig aan eigenrichting, wat wel strafbaar is. Het zogeheten burgerarrest volgt uit artikel 53 van het Wetboek van Strafvordering.


Dit artikel moet overigens samen worden gelezen met art. 128 van het Wetboek van Strafvordering, dat definieert wanneer er sprake is van ontdekking op heterdaad. De bespreking van dit artikel volgt hieronder. Verder moet er een verdenking bestaan dat de aan te houden persoon verdachte is in de zin van art. 27 Sv, dat wil zeggen een redelijk vermoeden van schuld dat die persoon het feit begaan heeft. Dit moet uit feiten en omstandigheden blijken.


Opmerkingen bij lid 1: het burgerarrest kan plaatsvinden als het feit ontdekt wordt, niet de dader. De ontdekking dat je auto gestolen is waarbij de dader niet in de buurt is, kan nog steeds heterdaad zijn omdat wel het feit is ontdekt, de dader niet. Dit kan volgens artikel "terwijl" of "terstond" zijn. Om te bepalen wat onder "terstond" moet worden verstaan hangt af van de omstandigheden, hoe lang is het geleden dat het feit is gebeurd (tijdsverloop) en wat je als burger/agent hebt ondernomen als reactie op dat feit. Er moet als het ware direct een onderzoek en/of opsporingshandelingen worden gestart dan wel door de burger of door (ter plaatse gekomen) agenten. Bovendien kan het een verschil uitmaken of je te maken hebt met een ernstig feit als moord of met een lichter feit, vaak een overtreding, als wildplassen.

In lid 2 wordt verondersteld dat een heterdaadsituatie aanwezig is kort nadat het ontdekt is. Niet langer. Hierbij wordt ook weer gekeken naar de reactie van de burger of politieagenten op dat feit. De heterdaadsituatie kan hierdoor verlengd worden.

Bevoegdheden van de burger bij een burgerarrest

De aangehoudene moet wel 'onverwijld' overgedragen worden aan een opsporingsambtenaar. Iedere burger mag dus een ander aanhouden als hij ziet dat deze een strafbaar feit pleegt. Onder strafbare feiten verstaan we zowel overtredingen als misdrijven. Een burger mag dus ook bij constatering van een overtreding iemand aanhouden. Stel er wordt de overtreding burengerucht (art. 431 WvSr) geconstateerd, dan mag de burger degene die dat heeft veroorzaakt bij heterdaad aanhouden. Niet zomaar mag die burger een huis betreden om iemand aan te houden, je hebt immers toestemming nodig van de bewoner om binnen te komen. Bij de aanhouding mag de verdachte worden beetgepakt en in bedwang worden gehouden. Verzet de verdachte zich dan is aanhouding op grond van mishandeling (art. 300 WvSr) tegelijkertijd mogelijk, alleen Weerspannigheid (art. 180 Sr) niet, want alleen opsporingsambtenaren genieten bescherming van dat artikel, er is wel de uitzondering als een burger bijstand verleent aan de opsporingsambtenaren. Daarnaast mag er dwang worden uitgeoefend, bijvoorbeeld door de verdachte tegen de grond te houden. Zelfs tijdelijk opsluiten is mogelijk, indien de komst van de opsporingsambtenaren moet worden afgewacht. Hiermee moet voorzichtig worden omgesprongen, het moet proportioneel zijn, want anders loop je als burger de kans dat je je schuldig maakt aan wederrechtelijke vrijheidsberoving (art. 282 Sr). De burger mag voorwerpen in beslag nemen die bij een misdrijf zijn gebruikt, bijvoorbeeld een mes. (art. 95 Sv) Deze moet hij wel overdragen aan de politie.

Uitzonderingen op het heterdaadsbegrip op het gebied van overtredingen zijn de zogenaamde Wet-Mulder-overtredingen die administratiefrechtelijk kunnen worden gehandhaafd door een toezichthouder, vaak een opsporingsambtenaar die een boete uitschrijft. De betrokkene/verdachte die zal hier vaak voor worden staande gehouden, een bevoegdheid die alleen een opsporingsambtenaar toekomt.

Gebruik van geweld

Het geweldsmonopolie ligt in Nederland bij de politie of bij de marechaussee. Zie bevoegdheden Nederlandse politie.

Onnodig geweld mag niet worden uitgevoerd. Wapens mogen ook niet worden gebruikt. Daarentegen mag degene die tot een 'burgerarrest' over gaat zich wel verdedigen als de verdachte geweld gebruikt. Deze verdediging moet wel in verhouding zijn met het door de verdachte toegepaste geweld.

Zowel politiemensen als officieren van justitie betrachten in de praktijk in dit soort zaken een zekere coulance richting burgers die het initiatief hebben genomen tot een aanhouding. Het is begrijpelijk dat bij een schermutseling of een enerverende achtervolging degene die de aanhouding verricht meer fysieke dwang gebruikt dan in normale omstandigheden. Het mag echter niet zo zijn dat een verdachte die geboeid is wordt geschopt of geslagen. De fysieke dwang moet ophouden zodra een verdachte zich overgeeft of weerloos is.

De Belgische wet kent ook het burgerarrest. Dit recht wordt erkend in artikel 1, eerste lid, 3°, van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis: 'iedere particulier die iemand vasthoudt die bij een misdaad of wanbedrijf op heterdaad betrapt werd, geeft de feiten onverwijld aan bij een agent van de openbare macht. De termijn van vierentwintig uren waarvan sprake is in het 1° (waarbinnen een bevel tot aanhouding moet worden betekend), gaat in op het ogenblik dat die aangifte wordt gedaan'.