De wettelijke opdracht aan de Hoge Raad is het beantwoorden van vragen in het belang van de ontwikkeling en de eenheid van het recht. Daarnaast doet de Hoge Raad aan rechtsbescherming door in te grijpen als lagere rechters fouten maken of hun oordelen niet voldoende motiveren. De Hoge Raad der Nederlanden is de hoogste rechtsprekende instantie in Nederland voor het civiele recht, het strafrecht en het belastingrecht. De civiele kamer van de Hoge Raad behandelt ook wel zaken, die in de rechtswetenschap eerder tot het staatsrecht of het bestuursrecht worden gerekend bijvoorbeeld op het gebied van ruimtelijke ordening, onteigening of gedwongen opnames. Voor het civiele recht en het strafrecht is de Hoge Raad eveneens de hoogste rechter in Aruba, Curaçao, Sint Maarten en Bonaire, Saba en Sint Eustatius. De Hoge Raad is geen herkansing voor wie geen gelijk heeft gekregen bij de lagere rechters. De Hoge Raad kan alleen vragen beantwoorden die relevant zijn voor de ontwikkeling en de eenheid van het recht of ingrijpen bij een onbegrijpelijk oordeel van de rechter. Lagere rechters richten zich naar de uitspraken van de Hoge Raad. Vooral als de wetgever 'open normen' gebruikt, zijn de uitspraken van de Hoge Raad daarom bepalend voor de vormgeving van het recht.

Het parket bij de Hoge Raad geeft rechtsgeleerde adviezen (conclusies) aan de Hoge Raad. In de conclusies wordt relevante rechtspraak, literatuur en wetsgeschiedenis uitgebreid belicht. De conclusie eindigt met een voorstel aan de Hoge Raad. De conclusie wordt doorgaans gevolgd. Het parket is onafhankelijk en wordt geleid door de procureur-generaal. De conclusies worden door de advocaten-generaal (AG’s) namens de procureur-generaal genomen. De raadsheren van de Hoge Raad en de advocaten-generaal (AG's) van het parket bij de Hoge Raad worden in hun werkzaamheden ondersteund door het wetenschappelijk bureau van de Hoge Raad. De ondersteuning door het wetenschappelijk bureau (WB) bestaat uit het analyseren van dossiers, verzamelen van relevante literatuur en jurisprudentie en het voorbereiden van concepten. Raadsheren, AG's en wetenschappelijk medewerkers van de Hoge Raad moeten aan zeer hoge kwaliteitseisen voldoen.

Cassatie

Partijen die het niet eens zijn met een uitspraak van de rechtbank kunnen hoger beroep aantekenen bij het gerechtshof. Wanneer vervolgens de uitspraak in hoger beroep niet bevredigend is, kan men in cassatie bij de Hoge Raad. De Hoge Raad neemt kennis van uitspraken van lagere rechters die betrekking hebben op het civiele recht (Eerste kamer), het strafrecht (Tweede kamer) en het belastingrecht (Derde kamer). De lagere rechters (gerechtshof en rechtbank) houden zich in beginsel aan de door de Hoge Raad gegeven interpretatie van een wettelijke bepaling. Het is in het Nederlandse stelsel mogelijk dat de Hoge Raad terugkomt van een eerder gegeven beslissing. De Hoge Raad zal echter nimmer lichtvaardig "omgaan", want zijn uitspraken dienen er nu juist bij uitstek voor om de rechtseenheid te bevorderen. In sommige gevallen is het echter (vrijwel) onvermijdelijk dat de Hoge Raad zijn oordeel aan gewijzigde maatschappelijke omstandigheden en opvattingen aanpast. De Hoge Raad kan, afgezien van de mogelijkheid een eiser niet-ontvankelijk te verklaren, in zijn uitspraken (arresten en beschikkingen) het beroep verwerpen of de bestreden uitspraak vernietigen. In het laatste geval wordt de zaak terugverwezen naar een lagere rechter (als regel een gerechtshof, meestal een ander dan dat welke de zaak eerder heeft behandeld) die de zaak opnieuw moet behandelen en beslissen. De Hoge Raad kan bij vernietiging soms ook zelf de zaak afdoen. Bij verwerping van het beroep houdt de Hoge Raad de uitspraak van de lagere rechter in stand.

Prejudiciële vragen

Rechters kunnen sinds 1 juli 2012 prejudiciële vragen stellen aan de civiele kamer van de Hoge Raad. Dit zijn vragen van een rechter aan de Hoge Raad over de uitleg van een rechtsregel. Daaraan kan bijvoorbeeld behoefte bestaan als de Hoge Raad over die vraag niet eerder heeft beslist. Het gaat om vragen die zich voordoen in een concrete zaak die in behandeling is. Het antwoord op de vraag moet nodig zijn voor het nemen van een beslissing in een zaak en dezelfde vraag moet aan de orde zijn in een groot aantal samenhangende zaken; bijvoorbeeld een massavordering. Doel van deze nieuwe mogelijkheid is dat zaken sneller definitief worden afgedaan. Een prejudiciële vraag wordt gesteld in een vonnis dat gepubliceerd wordt op rechtspraak.nl.

Cassatie in het belang der wet

De Hoge Raad kan in het belang der wet beslissen op cassatie ingesteld door de procureur-generaal bij de Hoge Raad. Cassatie in het belang der wet is mogelijk wanneer partijen niet zelf tegen een uitspraak in cassatie gaan, maar de procureur-generaal de aan de orde zijnde rechtsvraag belangrijk genoeg vindt om daarover een uitspraak van de Hoge Raad te krijgen. Cassatie in het belang der wet wordt ingesteld als het gaat om actuele rechtsvragen of rechtsvragen in het belang van de rechtseenheid. Een arrest van de Hoge Raad waarin een uitspraak van de lagere rechter in het belang der wet wordt gecasseerd, heeft geen gevolgen voor partijen, die bij de uitspraak waren betrokken.

Eerste aanleg

De Hoge Raad is het college waarvoor de leden van de Staten-Generaal, ministers en staatssecretarissen moeten terechtstaan wegens ambtsmisdrijven - misdrijven in hun hoge betrekkingen - die zij hebben gepleegd. Ook na hun aftreden kunnen deze hoge ambtsdragers voor de Hoge Raad ter verantwoording worden geroepen. Strafrechtelijke vervolging voor deze ambtsmisdrijven is slechts mogelijk als de Tweede Kamer (bij meerderheid) of de regering hiertoe besluit, waarna de procureur-generaal bij de Hoge Raad vervolging instelt. Hij is verplicht deze vervolging in te stellen: het opportuniteitsbeginsel geldt hier niet. Overigens is een dergelijke procedure wegens ambtsmisdrijven in Nederland nog nooit voorgekomen.

De vierde kamer van de Hoge Raad beslist ook in eerste aanleg over de vraag of een rechter moet worden geschorst of ontslagen. Alle rechters worden in Nederland voor het leven benoemd. Deze regel is opgenomen in artikel 117 van de Grondwet en waarborgt de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. De regel zorgt ervoor dat de rechter onafhankelijk zijn werk kan doen zonder het risico te lopen door regering of parlement te worden ontslagen. De Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren bepaalt echter dat rechters niet ouder mogen zijn dan 70. De procureur-generaal bij de Hoge Raad kan bovendien een vordering indienen tot schorsing of ontslag indienen bij de Hoge Raad (art. 111 Wet op de rechterlijke organisatie). Een rechter kan door de Hoge Raad worden ontslagen wanneer hij lichamelijk of geestelijk niet meer in staat is zijn werk te doen, voor een misdrijf is veroordeeld of ernstig nadeel toebrengt aan de goede gang van zaken bij de rechtspraak of het hierin te stellen vertrouwen. Een rechter kan ook worden ontslagen vanwege ongeschiktheid; dit is echter zeer uitzonderlijk.

Leden van de Hoge Raad worden benoemd bij Koninklijk Besluit uit een voordracht van drie personen (artikel 117, eerste lid, Grondwet). Bij de benoeming van een Raadsheer in de Hoge Raad geldt de volgende procedure. De Hoge Raad stelt ten behoeve van de Tweede Kamer een aanbevelingslijst samen van zes personen (artikel 5c lid 6 van de Wet Rechtspositie Rechterlijke Ambtenaren). Op basis van deze aanbevelingslijst maakt de Tweede Kamer een lijst met drie kandidaten op die geldt als een bindende voordracht voor de regering (artikel 118 Grondwet). De voorgedragen personen staan op de door de Tweede Kamer opgemaakte lijst in volgorde van voorkeur.

In het verleden, met name in de negentiende eeuw, kwam het met enige regelmaat voor dat de Tweede Kamer afweek van de door de Hoge Raad voorgestelde lijst. In de recentere geschiedenis werd in het parlement nauwelijks aandacht aan de benoemingen besteed. De benoeming van Ybo Buruma in 2012 leidde echter tot bezwaren van de PVV en de voordracht van Diederik Aben werd zelfs ingetrokken nadat verschillende politieke partijen hun zorgen hadden geuit over diens stellingname rondom de wraking in het proces Wilders.

De regering benoemt in de praktijk echter meestal simpelweg de eerstvoorgedragene door de Tweede Kamer. De benoeming bij de Hoge Raad vindt in feite daarom plaats door middel van coöptatie. Dat wil zeggen dat de reeds benoemde leden van de Hoge Raad bepalen wie voor de benoeming in aanmerking komt. Een raadsheer in de Hoge Raad wordt benoemd voor het leven. Op eigen verzoek of uiterlijk na het bereiken van de leeftijd van 70 jaar zal een raadsheer defungeren.

De Hoge Raad bestaat uit:


De leden van de Hoge Raad zijn verdeeld naar rechtsgebied, over vier meervoudige kamers.

Sinds 1 november 2014 is mr. Maarten (M.W.C.) Feteris de president van de Hoge Raad. Hij volgde Geert Corstens op die van 2008 tot 2014 president was en moest stoppen door het bereiken van zijn maximale termijn.


De samenstelling van de Hoge Raad is als volgt (bijgewerkt tot maart 2015):

Eerste of civiele kamer

Tweede of meervoudige strafkamer

Derde meervoudige of belastingkamer

Vierde of ombudskamer

De bezetting van deze kamer wordt samengesteld uit leden van de eerste, tweede en derde kamer, waarbij de president van de Hoge Raad als voorzitter optreedt.

Griffier

De Hoge Raad heeft altijd een griffier. De griffier treedt op als secretaris voor het dagelijks bestuur en het algemeen bestuur. Vanaf het feitelijke begin in 1883 tot het aantreden van de huidige griffier (mr. J. Storm) heeft de Hoge Raad 13 griffiers gekend. Jhr mr W.J.C.M. van Nispen tot Sevenaer, vervulde die functie ruim twintig jaren (van 1981 tot 2002).

Parket

Het parket bij de Hoge Raad der Nederlanden wordt gevormd door de procureur-generaal en de advocaten-generaal (niet te verwarren met het Parket-generaal bij het Openbaar Ministerie). De procureur-generaal en de advocaten-generaal bij de Hoge Raad behoren niet tot het Openbaar Ministerie.

De procureur-generaal bij de Hoge Raad is hoofd van het Parket dat onafhankelijk advies geeft aan de Hoge Raad. Hij wordt als enig lid van de staande magistratuur voor het leven (in de praktijk is dit tot 70 jaar) aangesteld, omdat hij mede belast is met de vervolging van ambtsmisdrijven. Het parket bestaat uit advocaten-generaal, die de Hoge Raad adviseren door middel van conclusies. Dit zijn onafhankelijke adviezen over bij de Hoge Raad aanhangige procedures in civiele zaken, strafzaken en belastingzaken. Een conclusie van een advocaten-generaal wordt genomen voordat de Hoge Raad zich in een arrest over de zaak uitlaat. In civiele en strafzaken wordt altijd een conclusie genomen. In belastingzaken wordt uitsluitend geconcludeerd indien een advocaten-generaal aan de Hoge Raad te kennen heeft gegeven dat hij wil worden gehoord.

Wetenschappelijk Bureau

De raadsheren in de Hoge Raad en de advocaten-generaal (AG's) van het parket bij de Hoge Raad worden ondersteund door het wetenschappelijk bureau van de Hoge Raad. De ondersteuning door het wetenschappelijk bureau (WB) bestaat uit het analyseren van dossiers en het verzamelen van relevante literatuur en -jurisprudentie en het maken van concepten. Medewerkers voor de raad mogen bij de beraadslagingen over de door hen voorbereide zaken aanwezig zijn.

Archief

De archieven van de Hoge Raad zijn ondergebracht bij het Nationaal Archief. Het is onderverdeeld in een drietal delen:


In deze archieven zijn de verschillende arresten te vinden die de Hoge Raad door de jaren opgedeeld in verschillende onderwerpen zoals burgerlijke zaken, strafzaken, revisiezaken, belastingzaken of koloniale zaken.

De Nederlandse wetgever gaat regelmatig over tot het overnemen van regels, die zijn ontwikkeld door de Hoge Raad. Men spreekt dan van codificatie van rechtspraak. Ingewikkelde leerstukken zoals de onrechtmatige daad zijn ontwikkeld in de arresten van de Hoge Raad en vervolgens neergelegd in de wet. Dit is een bijzondere manier van rechtsvorming. Naast complexe leerstukken zijn ook bijzondere normen zoals de straffeloze toepassing van euthanasie door artsen ontwikkeld door de Hoge Raad en vervolgens opgenomen in wetgeving. Het komt ook voor dat de Hoge Raad overweegt dat hem gevraagd wordt om uitspraken te doen, die zijn rechtsvormende taak te buiten zou gaan. De Hoge Raad kan bijvoorbeeld niet afwijken van de Nederlandse wet. Wel moet de Hoge Raad grondrechten toepassen uit het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens of andere internationale verdragen, die in bijzondere gevallen meebrengen dat gevolgen van Nederlandse wetten door de rechter beperkt moeten worden. Het komt weinig voor dat de wetgever juist kiest om wetten te maken, die afwijken van de rechtspraak van de Hoge Raad. In 2011 is echter een wet aangenomen, die direct inging tegen een uitspraak van de Hoge Raad. De Hoge Raad had toen overwogen dat er volgens de wet geen belasting mag worden geheven op documenten, die de Staat verplicht stelt. De Hoge Raad oordeelde vervolgens dat de identiteitskaart verplicht is en daarom gratis moet worden verstrekt. Kort na deze uitspraak werd een noodwet aangenomen om te zorgen dat de Staat toch geld kon blijven vragen voor de kaart.

De Hoge Raad is onder zijn huidige naam en in zijn huidige vorm opgericht op 1 oktober 1838, als rechtstreekse opvolger van de Grote Raad van Mechelen, maar daarvoor waren er al eeuwenlang allerlei voorlopers. Vanaf de Bourgondische tijd was er in de Nederlanden min of meer sprake van een enkele hoogste gerechtelijke instantie, in het verlengde van de door de Bourgondische vorsten gevoerde centralisatiepolitiek. Na de Bataafse Revolutie (1795) werd Nederland steeds meer een eenheidsstaat, waarmee het belang van centrale rechterlijke instellingen verder groeide. Ook deed de cassatierechtspraak toen definitief haar intrede in Nederland, onder invloed van het Franse rechtssysteem.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog

Tijdens de Duitse bezetting bleef de Hoge Raad in functie. In november 1940 schorste de bezetter de voorzitter, mr. L.E. Visser, wegens zijn Joodse afkomst, maar Vissers collega's protesteerden niet; hij werd door de rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart per 1 maart 1941 ontslagen en vervangen door Johannes van Loon. De achterblijvende leden tekenden ook de veroordeelde ariërverklaring, waarmee zij voor de gehele rechterlijke macht een negatief uitwerkend voorbeeld van compromittering stelden.

Na de bevrijding verweet men de raad een slappe en legalistische houding. De raad wenste vooral de continuïteit van de rechtspraak en de rechtsvorming te garanderen en zich politiek niet te profileren. De kansen die er waren om zich principieel op te stellen tegenover de Duitsers werden grotendeels gemist. Men vergat een moreel voorbeeld te zijn of was er niet toe in staat. Dat kwam mede door het zogenaamde 'Toetsingsarrest' (HR 12 januari 1942, NJ 1942/271), waarin de Hoge Raad besliste dat de Nederlandse rechter de verordeningen van de bezetter niet mocht toetsen aan internationaal recht, met name niet aan het landoorlogreglement van 1907. Hierbij volgde de Hoge Raad het advies van de advocaten-generaal mr. A. Rombach. Het arrest betrof een zaak waarin een man wegens een "economisch delict" (kopen van varkensvlees zonder geldige bonnen) door de economische strafrechter veroordeeld was. De raadsman van de verdachte, de advocaat mr. P. Groeneboom, betoogde in zijn pleidooi voor de Hoge Raad op 27 oktober 1941 dat de rechter de bevoegdheid heeft verordeningen van de bezetter te toetsen aan het Landoorlogreglement, het decreet van de Führer en de eerste verordening van de rijkscommissaris. Met de ontkenning door de Hoge Raad (in het arrest van 12 januari 1942) van de mogelijkheid om de regels die uitgevaardigd worden door de nationaal-socialistische overheerser te toetsen, sloot Nederland aan bij wat toentertijd ook in Duitsland en Italië de regel was. Hitler had op basis van twee noodmaatregelen de bevoegdheid onaantastbare wetten uit te vaardigen en de rechterlijke macht erkende zijn eigen onbevoegdheid om ‘politieke’ maatregelen te toetsen, waarbij ‘politiek’ datgene was wat de politieke instanties als politiek beschouwen. In Italië erkende het Hof van Cassatie de vrije verordenende bevoegdheid van Mussolini en de onbevoegdheid van de rechter die te controleren. Meihuizen zegt hierover in, p. 85: "Een uitspraak met verstrekkende gevolgen, omdat hiermee de advocatuur de pas werd afgesneden om de vraag naar geldigheid van wetgeving die door of vanwege de bezetter was uitgevaardigd, aan de rechter voor te leggen.".

De Hoge Raad verdedigde deze uitspraak naderhand door te stellen dat de Duitsers toetsing nooit zouden accepteren en mogelijk vergaand zouden hebben ingegrepen in de rechterlijke macht, waardoor de rechtsbescherming van de burgers nog verder achteruit zou zijn gegaan. Deze verdediging lijkt echter niet erg overtuigend.

De zetel van de Hoge Raad werd in 1943 tijdelijk verplaatst van Den Haag naar Nijmegen. Bij de bevrijding van Nijmegen in september 1944 leverde dit de frappante situatie op dat de zetel zich enerzijds in bevrijd gebied bevond, terwijl de meeste raadsheren zich nog in bezet gebied bevonden. Van een zuivering kwam niet veel terecht; juristen die met de bezetter hadden gecollaboreerd behielden in het algemeen hun functie of kregen belangrijke andere functies. Een cruciale rol in de behandeling van deze kwesties werd gespeeld door mr. Donner, die in 1946 voorzitter van de Hoge Raad werd.