Strafvordering

De rechter-commissaris (in strafzaken) is een rechter die aangewezen is door de president van de rechtbank om tijdens het opsporingsonderzoek, dat door de politie plaats vindt, beslissingen te nemen over zaken waarvoor de Officier van Justitie geen bevoegdheden heeft. Voorbeelden hiervan zijn het aftappen van telefoonlijnen, het inbewaringstellen van verdachten, en het doorzoeken van woningen. Bij doorzoekingen heeft de rechter-commissaris zelf de leiding en moet hij (met zijn griffier) aanwezig zijn. Verder moet de rechter-commissaris daar beslissen wat er in beslag mag worden genomen, en mag de rechter-commissaris ordemaatregelen (laten) treffen.

Ook kunnen door de rechter-commissaris deskundigen worden benoemd, die over de verdachte een rapport opmaken. Dit rapport heeft als doel om op de rechtszitting de rechtbank voor te lichten. Dit rapport wordt opgemaakt in de periode waarin de verdachte in afwachting van de behandeling van zijn strafzaak thuis, of in voorlopige hechtenis verblijft. De rechtbank kan aan de hand van dat rapport, wanneer zij de feiten waarvan de verdachte verdacht wordt bewezen acht, een passende straf opleggen. Hierbij wordt dan onder meer rekening gehouden op welke manier in de toekomst herhaling van de strafbare feiten kan worden voorkomen.

Het kantoor van de rechter-commissaris heet "kabinet".

Ook in civiele zaken kan een rechter-commissaris worden benoemd. Deze is dan verantwoordelijk voor en geeft leiding aan onderzoek buiten de zitting.

Bij het gerechtshof en de Hoge Raad kan, naar analogie van de functie rechter-commissaris, de functie van raadsheer-commissaris voorkomen.

De rechter-commissaris (in handelszaken) is een rechter die aangewezen is door de voorzitter van de rechtbank van koophandel om tijdens een faillissement toe te zien op de werking van de curator.