Het Nederlandse Wetboek van Strafrecht noemt in artikel 9 lid 1 sub a vier hoofdstraffen:


Daarnaast noemt artikel 9 lid 1 sub b drie bijkomende straffen:


Straffen kunnen onvoorwaardelijk, maar ook voorwaardelijk worden opgelegd. Een onvoorwaardelijke straf wordt altijd ten uitvoer gelegd, tenzij er bijzondere redenen zijn om dit niet te doen. Er kan bijvoorbeeld gratie worden verleend. Een voorwaardelijk opgelegde straf wordt alleen uitgevoerd wanneer de veroordeelde binnen een gerechtelijk bepaalde proeftijd niet aan de voorwaarden voldoet. Dat kan een bijzondere voorwaarde zijn, maar ook een algemene voorwaarde, zoals na de veroordeling niet opnieuw een strafbaar feit begaan. De wet bepaalt enkel maximumstraffen, geen minimumstraffen.

De rechter kan behalve een straf ook een maatregel opleggen. Het verschil tussen een straf en een maatregel is dat een maatregel ook opgelegd kan worden wanneer de persoon niet als schuldig is veroordeeld, maar wel een strafbaar feit heeft gepleegd (bijvoorbeeld doordat de persoon niet toerekeningsvatbaar was.)

Het Wetboek van Strafrecht noemt onder titel IIa een aantal maatregelen die al of niet in combinatie met straffen kunnen worden opgelegd. Voor sommige maatregelen is een veroordeling vereist, voor andere ontslag van alle rechtsvervolging en weer voor andere geen van beide:

Onttrekking van voorwerpen aan het verkeer (art. 36b en c)

De voorwerpen moeten van zodanige aard zijn dat het ongecontroleerde bezit ervan in strijd is met de wet. Geen veroordeling vereist.

Ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel (art. 36e)

De veroordeelde is verplicht baten terug te betalen die verkregen zijn met de strafbare feiten waarvoor hij veroordeeld is. Daarnaast kan men voor soortgelijke feiten waarvan vermoed wordt dat hij ze begaan heeft een dergelijke betaling worden opgelegd. Veroordeling vereist. Eventueel kan dit onder lijfsdwang gebeuren.

Betaling schadevergoeding aan het slachtoffer (art. 36f)

De veroordeelde wordt verplicht de staat een bedrag te betalen, dat vervolgens wordt uitgekeerd aan het slachtoffer. Opleggen van deze maatregel kan alleen wanneer er een veroordeling is.

Plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis (art. 37)

Kan bij ieder strafbaar feit worden opgelegd, maar uitsluitend in het geval er sprake is van ontslag van rechtsvervolging.

Terbeschikkingstelling (TBS) (art. 37a en verder)

Kan slechts bij bepaalde in art. 37a genoemde strafbare feiten worden opgelegd, maar uitsluitend in het geval er sprake is van Ontslag van alle rechtsvervolging.

Plaatsing in een inrichting voor stelselmatige daders (ISD) (art. 38m en verder)

Deze maatregel kan alleen opgelegd worden aan een verdachte die in de afgelopen vijf jaar minimaal tien keer voor misdrijf veroordeeld werd. Wanneer hij/zij binnen twee jaar na de laatste veroordeling opnieuw een feit pleegt, waarvoor voorlopige hechtenis is toegelaten én dat met minimaal vier jaar vrijheidsbeneming kan worden bestraft, kan de officier van justitie oplegging van de ISD-maatregel vorderen. Van belang is dat de officier daarbij aantoont dat verdachte in voldoende mate én verwijtbaar vruchteloos zorg en hulpverlening is aangeboden. De ISD-maatregel kan alleen bij een veroordeling worden opgelegd.

Criminele straf

Voor misdaden krijgt de dader een criminele vrijheidsstraf, de opsluiting. Dit kan levenslang of tijdelijk zijn (5-10, 10-15, 15-20, 20-30 jaar). Voor politieke misdrijven is er sprake van hechtenis, die al naargelang haar duur levenslang, buitengewoon (15-20 jaar) of gewoon (5-10 jaar) wordt genoemd.

Correctionele straf

In geval van een correctionele straf bestaat de keuze tussen een gevangenisstraf van 8 dagen tot 5 jaar, een werkstraf en een geldboete vanaf € 26,–.

Politiestraf

In geval van een politiestraf bestaat de keuze tussen een gevangenisstraf van 1 tot 7 dagen, een werkstraf en een geldboete van 2 tot 25 euro.

Hoofd- en bijkomende straffen