Verzachtende omstandigheden zijn individuele omstandigheden die betrokken worden bij het bepalen van de hoogte van een straf of sanctie wanneer iemand algemeen geldende regels heeft overtreden. Men kan het zien als een vorm van het tonen van begrip voor een overigens strafbaar of verwijtbaar gestelde handeling. Verzachtende omstandigheden kunnen leiden tot een mildere strafmaat.

Een verzachtende omstandigheid gaat dus niet over de ernst van een feit maar kijkt eerder hoe iemand tot een strafbare handeling is gekomen. Elke strafwet beschrijft ernstige en minder ernstige feiten. De allereerst in het Belgische Strafwetboek genoemde misdaad is de aanslag op de Koning (art. 101). Die wordt "minder zwaar" bestraft als de Koning noch gevangen, noch gewond geraakt. Zoiets is in feite geen verzachtende omstandigheid, het is enkel een anders gekwalificeerd misdrijf.

De rechtspraak van het Europees Hof van Justitie stelt dat niet expliciet in de wet voorziene verzachtende omstandigheden altijd in rekening moeten kunnen worden gebracht. Dit heeft in zekere zin tot gevolg dat de rechter altijd beneden de wettelijk voorziene minimumstraf kan gaan.

Reeds in het in 1809 ingevoerde Crimi­neel Wetboek voor het Koninkrijk Holland was er aandacht voor verzachtende omstandigheden. De rechter werd daarbij geacht om de aard en de omstandigheden van de gepleegde misdaad in aanmerking te nemen.