In de rechtswetenschap is een verbintenis (Latijn: Obligatio) een rechtsverhouding, krachtens welke de ene partij (schuldenaar of debiteur) een prestatie verschuldigd is aan de andere partij (schuldeiser of crediteur). De verbintenis heeft een actieve en een passieve kant: zij is zowel vorderingsrecht als schuld.
Soms wordt met de term verbintenis alleen de schuldzijde van de verbintenis bedoeld: het gaat dan om de rechtsplicht of schuld die op een partij rust. Het gaat dan om een afdwingbare plicht, in tegenstelling tot een morele of godsdienstige plicht. De verbintenis kan strekken tot doen, nalaten, geven of dulden.
Daarnaast wordt het woord verbintenis ook wel gebruikt voor overeenkomst of een verbond tussen personen, zoals in een huwelijk, maar dat valt buiten de betekenis van het woord als rechtsterm. In het recht gaat de overeenkomst aan de verbintenis vooraf.
Het verbintenissenrecht regelt gevolgen van het ontstaan van verbintenissen. De verbintenis werd al beschreven in de oudste leerboeken van het Romeins Recht: de Instituten.
Volgens het Nederlandse recht kunnen verbintenissen enkel uit de wet ontstaan. Dat kan rechtstreeks zijn, maar ook indirect. Het laatste is het geval als de verbintenis voortvloeit uit een overeenkomst of een onrechtmatige (overheids)daad of de rechtmatige daad, bijvoorbeeld zaakwaarneming. Ook kunnen verbintenissen ontstaan uit een testament, bijvoorbeeld een testamentaire last of executele.
Kortom er zijn vrijwillige verbintenissen, zoals die welke uit een overeenkomst voortvloeien, en onvrijwillige, zoals die uit onrechtmatige daad. Je koopt een auto omdat je het wilt, maar verbintenis om schade te vergoeden bij een aanrijding had je natuurlijk liever niet.
Het ontstaan van verbintenissen
Het Nederlands recht kent geen andere verbintenissen, dan degene die ontstaan op bij wet voorziene wijze.
Verbintenissen ontstaan:
- rechtstreeks uit de wet, bijvoorbeeld een belastingwet.
- indirect uit de wet:
- als gevolg van afspraak tussen twee of meer partijen: een overeenkomst. Bedrijf A kan een overeenkomst sluiten om bepaalde goederen te leveren voor een bepaalde tijd aan bedrijf B.
- als gevolg van een feitelijk handelen zoals de onrechtmatige daad. Bijvoorbeeld als door schuld van Jan de brommer van Joop beschadigd raakt, dan leert de wet ons dat op Jan de verbintenis rust om aan Joop de schade te vergoeden.
Het tenietgaan van verbintenissen
De meest voordehandliggende manier waarop een verbintenis teniet gaat is de uitvoering ervan, het nakomen ofwel de betaling in de meest ruime betekenis van het woord. Een verbintenis kan verder nog tenietgaan door schuldvernieuwing, door kwijtschelding, door schuldvergelijking, door schuldvermenging, door verlies van de zaak, door vernietiging, door de werking van een eventueel bedongen ontbindende voorwaarde en ten slotte door verjaring.
Soorten verbintenissen
Natuurlijke verbintenis
Onder de verbintenissen vormt de natuurlijke verbintenis een aparte categorie. Dit zijn verbintenissen waarvan de nakoming niet verplicht is, maar waar die ook niet onverschuldigd is als die wel plaatsvindt. Simpel gezegd: je hoeft zo’n verbintenis niet na te komen, maar als je het toch doet zit je er wel aan vast.
Dat is bijvoorbeeld een dringende morele verplichting. Zo’n natuurlijke verbintenis kan onder bepaalde omstandigheden toch een juridisch relevante rol gaan spelen, bijvoorbeeld omdat maatschappelijke omstandigheden daartoe nopen.
Voorwaardelijke verbintenis
Ook zijn voorwaardelijke verbintenissen mogelijk, niet alleen voorwaardelijke verbintenissen, die voortvloeien uit een overeenkomst, een tweezijdige rechtshandeling, maar ook die voortvloeien uit een eenzijdige rechtshandeling, zoals een testament.
Toekomstige verbintenis
In bepaalde gevallen gaat het bij een overeenkomst om toekomstige prestaties, zoals het betalen van de koopsom en daartegenover de levering van een zaak. In andere gevallen vindt de levering echter gelijktijdig met het sluiten van de overeenkomst plaats. Dat is bijvoorbeeld het geval als iemand iets koopt in een winkel of automaat en meteen betaalt. Juridisch is er dan sprake van een ‘samenval van rechtsmomenten’. In dat geval hoeft de overeenkomst niet meer vastgelegd te worden, maar blijkt die bijvoorbeeld uit de kassabon, waaruit ook rechtsgevolgen kunnen voortvloeien, zoals garantie en het ruilrecht. Er komt dan op eenvoudige wijze een stilzwijgende overeenkomst tot stand.
Regeling van verbintenissen in het Nederlandse en het Belgische recht
Nederlands recht
In Nederland is het verbintenissenrecht met name in Boek 6 van het Burgerlijk Wetboek (BW) geregeld.
Belgisch recht
In België is het verbintenissenrecht in Boek III van het Burgerlijk Wetboek geregeld.
Er worden twee soorten verbintenissen onderscheiden:
- In de ‘verbintenis om iets te geven’ is begrepen de verbintenis om de zaak te leveren en, tot aan de levering, voor haar behoud te zorgen, op straffe van schadevergoeding jegens de schuldeiser (art. 1136 BW).
- Iedere ‘verbintenis om iets te doen of niet te doen’ wordt opgelost in schadevergoeding, ingeval de schuldenaar de verbintenis niet nakomt (art 1142 BW).
Geschiedenis
In de Romeinse tijd werden verbintenissen en een aantal ontstaansgronden daarvan benoemd welke in de loop der geschiedenis nader ontwikkeld werden.
In de Instituten van Gaius wordt beschreven dat een verbintenis ontstond:
- Ex Contractus (uit contract)
- Ex Delictum (uit delict)
In het Corpus Juris Civilis konden ze op de volgende manieren ontstaan:
- Ex Contractus
- Quasi Ex Contractus (als ware het uit contract)
- Ex Delictum
- Quasi Ex Delictum (als ware het uit delict)
De quasi bronnen van verbintenissen zijn een vorm van risicoaansprakelijkheid.
In de tijd van Napoleon Bonaparte werd de Code Civil ingevoerd, deze kende ook de quasi verbintenisbronnen. De Code Civil, vergelijkbaar met de Burgerlijke Wetboeken van de Nederlanders en de Belgen, is grotendeels hetzelfde gebleven in Frankrijk en is nog immer geldend recht.