Het beslagrecht regelt het civielrechtelijke, fiscale, strafvorderlijke en bestuursrechtelijke beslag. Het is een vorm van procesrecht. Het staat in dienst van het materiële recht. Het beslag is een maatregel die iemand de beschikking over een voorwerp of vermogensrecht ontneemt of beperkt ten behoeve van een ander (het civiele recht) of de maatschappij (het strafrecht). Tot het beslagrecht wordt ook het executierecht gerekend.
Elk land kent een eigen beslagrecht. De stelsels verschillen in de meeste landen niet veel van elkaar, maar kennen eigen uitwerkingen. Hieronder zijn de stelsels in Nederland en België beschreven.
Civiel recht
Uitvoerend en bewarend beslag
In het Belgisch procesrecht wordt eerder van uitvoerend beslag gesproken, al wordt het woord ‘executoriaal’ ook gebruikt.
Daarnaast wordt van bewarend beslag gesproken, al is het woord ‘conservatoir’ ook gangbaar. Het eenzijdig bewarend beslag kan toegestaan worden door de beslagrechter van de rechtbank van eerste aanleg. Hiertegen kan verzet worden aangetekend bij dezelfde rechtbank.
Roerende goederen
Het ‘beslag op roerende goederen’ omvat niet alleen voorwerpen, maar ook financiële rekeningen en andere roerende waarden.
Onroerend beslag
Het onroerend beslag geeft recht op een al dan niet bijkomende hypothecaire inschrijving.
Derdenbeslag op inkomsten
Het beslag op inkomsten is een bijzondere vorm van het derdenbeslag. Het vrij te laten bedrag (“leefgeld”) wordt bij wet vastgelegd en geregeld aangepast.
Beslag op tak- en wortelvaste vruchten (België)
Het Belgische gerechtelijk wetboek voorziet in een speciale regeling voor beslag op oogst.
Strafrecht
Op verboden voorwerpen kan volgens het strafrecht beslag worden gelegd. Dit geldt bijvoorbeeld voor wapens waar geen vergunning voor aanwezig is. In dit geval zal de politie het voorwerp confisqueren, waarna het doorgaans in een gerechtelijke procedure zal worden onttrokken aan het verkeer en zal worden vernietigd.
Het beslag in strafzaken is een voorlopige dwangmaatregel waardoor de bevoegde overheid (conform de wetgeving) een zaak onttrekt aan het vrij beschikkingsrecht van de eigenaar of bezitter. Naargelang het doel van de inbeslagneming, is er sprake van bestuurlijke of gerechtelijke inbeslagneming.
Bestuurlijke inbeslagneming
Artikel 30 van Wet op Politieambt zegt: “De voorwerpen en dieren die een gevaar betekenen voor het leven en de lichamelijke integriteit van de personen en de veiligheid van goederen kunnen, in een voor het publiek toegankelijke plaats, door een politieambtenaar, met het oog op de handhaving van de openbare rust, aan de eigenaar (…) onttrokken worden, die er niet langer vrij over kan beschikken, zolang zulks met het oog op de handhaving van de openbare rust vereist is. Deze bestuurlijke inbeslagneming geschiedt overeenkomstig de richtlijnen en onder verantwoordelijkheid van een officier van bestuurlijke politie.”
De meeste bestuurlijke inbeslagnemingen gebeuren tijdens massabijeenkomsten, sportmanifestaties of culturele manifestaties.
Het doel is hier het garanderen van de ‘openbare rust’.
De in beslag genomen goederen worden 6 maanden ter beschikking gehouden, tenzij de bevoegde overheid (meestal de burgemeester) ze om dringende redenen besluit te vernietigen. De wettelijke procedure volgens dewelke de voorwerpen bewaard, teruggegeven of vernietigd moeten worden is nog steeds niet geregeld via Koninklijk Besluit.
Gerechtelijke inbeslagneming
Het beslag in strafzaken is een voorlopige dwangmaatregel waardoor de bevoegde overheid (conform de wetgeving) een zaak onttrekt aan het vrij beschikkingsrecht van de eigenaar of bezitter, met het oog op de waarheidsvinding, of om te dienen als overtuigings- of ontlastingsstuk, de bijzondere verbeurdverklaring of de teruggave.
Het doel bestaat erin de voorwerpen die kaderen in het onderzoek naar een misdrijf, tijdelijk ter beschikking te stellen van het gerecht. De gerechtelijke inbeslagneming eindigt wanneer er een definitieve uitspraak is waarbij wordt overgegaan tot de verbeurdverklaring of de teruggave.
Indien goederen of zaken of financiële middelen de opbrengst zijn van een misdrijf en in aanmerking komen voor bijzondere verbeurdverklaring, kunnen zij tijdens het gerechtelijk onderzoek in beslag worden genomen.
Met de wet van 19/12/2002 (de zgn. Kaalplukwet) werd de inbeslagname en verbeurdverklaring uitgebreid op vermoedelijke vermogensvoordelen, verworven uit andere misdrijven waarvoor men werd veroordeeld.
Strafrechtelijk vooronderzoek
In het strafrechtelijk vooronderzoek kan er beslag worden gelegd op voorwerpen die mogelijk belangrijk bewijsmateriaal opleveren. Wanneer bijvoorbeeld een moord wordt gepleegd kan bijvoorbeeld een vloerkleed waar mogelijk bloed van het slachtoffer op ligt in beslag worden genomen. In de strafprocedure beslist de rechter uiteindelijk wat er met deze in beslag genomen voorwerpen gebeurt. In normale gevallen zullen ze worden teruggeven aan de rechtmatige eigenaar. Wanneer het misdrijf echter gepleegd is met behulp van de voorwerpen, kan de rechter ook beslissen dat de voorwerpen ontnomen worden, verkocht worden ten behoeve van schadevergoeding van slachtoffers, of moeten worden vernietigd.